ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 9، آذر 1403 ، شماره پی در پی 103

درونمایه های اجتماعی در شعر شاعران ایران و افغانستان: ملک الشعرا محمد تقی بهار و ملک الشعرا عبدالحق بیتاب

صفحه (337 - 356)
رویدا احمدی ، علی اصغر باباسالار (نویسنده مسئول)، علی محمد مؤذنی ، روح‌اله هادی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: ادبیات تطبیقی به عنوان یک شاخۀ مجزا و مستقل در مطالعات ادبی، در قرن نوزدهم ظهور کرد. با توجه به همزبانی و همجواری دو ملت ایران و افغانستان، طبیعی است که شباهتها و تفاوتهایی در ادبیات معاصر این دو مشاهده شود.

ایران و افغانستان، افزون بر یکسانی زبان، در حیطۀ فرهنگ و ادبیات نیز همانندیها‌ی بسیاری دارند و تاریخ تحولات اجتماعی و ادبی این دو کشور در جاهایی با هم مشابه و قابل مقایسه است. پردازش مضامین شعر، میتواند ما را با برخی زوایای شخصیت شاعر، آشنا کند. این تجلی، به مرزهای سیاسی و جغرافیایی محدود نیست، از این رو در حوزه ادبیات تطبیقی میتوان به مقایسه مضامین شاعران پرداخت تا همسانیها و ناهمسانیهای شخصیت آنان را تا اندازه ای درک نمود. باوجود مضامین یکسان در شعر برخی ازشاعران، گاه دو شاعر از دو سرزمین را از یک محیط میپنداریم. در این مقاله، کوشیده ایم به مقایسۀ اشعار دو شاعر نامدار و همعصر افغانستانی و ایرانی یعنی ملک الشعراعبدالحق بیتاب و ملک‌الشعرای بهار ازجهت درونمایها‌ی اجتماعی بپردازیم.

روش ها: این پژوهش، با روش تحلیلی توصیفی و با تکیه بر رویکردی تطبیقی و با توجه به اجتماعیات، مطالعۀ اشعار بیتاب و بهار پرداخته و تشابهات موجود در شعر آنان را جست‌وجو کرده است. در این بررسی، بر موضوعات اجتماعی اشعار این دو شاعر تأکید شده است.

یافته‏ها: طبق یافتها آنچه شاعر یا نویسنده در آثار خود میآورد، مستقیم یا غیرمستقیم بازتابی از اوضاع و احوال جامعه ای است که در آن زندگی میکند. دوران معاصر ایران و افغانستان، به علت حوادث پرفراز و نشیب و دگرگونیهای که برخاسته از ورود مدرنیته به خاورمیانه بود، تأثیری بس شگرفتر و عمیقتر از دوره های دیگر بر شاعران و ادیبان گذاشت. دورۀ مشروطه نقطۀ عطفی در تاریخ ملت ایران است. ادبیات نیز در این دوره همقدم با مشروطه‏طلبان حرکت نموده و به یاری آنها شتافته است؛ از این رو مطالعۀ اجتماعیات در ادبیات معاصر، یا بررسی ادبیات معاصر با رویکردی جامعه شناسانه، به فهم و درک اوضاع آن دوران کمک میکند.

نتیجه: بر این اساس مشخص شد مفاهیمی از قبیل وطن‌دوستی، وحدت مسلمانان، عدالت، آزادی، مفهوم پیشرفت و ترقی در شعر هر دو شاعر به اشکال گوناگون بازنمایی شده است. با توجه به اینکه بیتاب، در مقایسه با بهار، کمتر ‏‏سیاسی بوده است، مفاهیم سیاسی در شعر او کمتر نمود یافته است.

کلمات کلیدی
ادبیات تطبیقی , ملک‌الشعرای بهار , ملک الشعراعبدالحق بیتاب , شعر معاصر افغانستان , شعر دوران مشروطه

• آریافر، شمس الحق .(1396). «ملک‌الشعرا بیتاب، شاعر، عارف، ادیب و دانشمند». ماندگار روزنامه صبح افغانستان.
• احمدی، جاویده .(1389). شناختنامه زندگی و آثار بیتاب. پایان‌نامه. دانشگاه کابل.
• اصیل، حجت الله .(1374). گزیده و شرح اشعار بهار. تهران: نشر فروزان.
• اوریا، ناصر .(2020). «ملک‌الشعرا بیتاب کی بود؟». افغانستان: قاموس کبیر.
• اشرف‌زاده، رضا .(1399). «تحلیل موضوعی قالب قطعه در اشعار سه شاعر دوران مشروط: ایرج‌میرزا، ملک‌الشعرا بهار، پروین اعتصامی». ماهنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (‏بهار ادب). تهران، سال سیزدهم.
• بهار، محمدتقی. (1391). دیوان اشعار.چاپ چهارم. تهران: نشر مروارید.
• بیتاب، عبدالحق .(1330). دیوان استاد سخن صوفی عبدالحق بیتاب. کابل: انتشارات عطا و الله نوری و غلام حضرت کوشان.
• تهماسبی خراسانی، سید نور .(1398). گل زخم (گزیده شعرهای عبدالحق بیتاب). تهران: نشر آمو.
• خسته، خال محمد .(1339). معاصرین سخن‌ور. کابل: مطبعه هرات.
• زرین‌کوب، عبدالحسین. (1382). «بهار ستایشگر آزادی». با کاروان حله. تهران: نشر علمی.
• ژوبل، محمد حیدر .(1388). تاریخ ادبیات افغانستان. کابل: نشر میوند.
• سراج، شهین .(1996). «جلوه‏های وطن در شعر بهار». همایش بین‌المللی جستارهای ادبی.زبان و ارتباطات فرهنگی.
• سپانلو، محمدعلی .(1369).چهار شاعر آزادی. تهران: انتشارات نگاه.
• سناغزنوی، محمد اکبر .(1388). تاریخ ادبیات دری. کابل: انتشارات اندیشه.
• عابدی، سید نورمحمد. (1391). مقایسه قصاید بهار و خلیلی. پایان‌نامه. دانشگاه تهران.
• فرمند، غلامحسین .(1388).دو ملک‌الشعرای هم‌روزگار قاری و بیتاب. کابل: مطبعه آزادی.
• کریمی، کبری .( 1399 ).«نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان». رویکردهای پژوهشی در علوم اجتماعی. شماره 23، پاییز 1399، ص 95ـ111.
• کورس، سارا .(1383). «ادبیات و جامعه».ترجمۀ غلامرضا ارجمندی. پیک نور، شمارۀ6، ص13ـ25.
• گلبن، محمد .(1380). بلندآفتاب خراسان. یادنامه محمدتقی بهار. تهران: نشر رسانش.
• لامعی گیو، احمد .( 1401). «تیپ‌شناسی تطبیقی شخصیت ملک‌الشعرای بهار و فدوی طوقان از خلال زندان‌سروده هایشان براساس مکتب انیاگرام». مجله پژوهش ادبیات معاصر، دوره 27، شماره 1، بهار و تابستان، ص 431ـ459.
• میر انصاری، علی .(1385 ). ارج‌نامه بهار. تهران: نشر میراث مکتوب.